Miller's Crossing (1990)

İnsan zihni ya da doğasının ne kadar enteresan güdülerle donatılmış olduğunu hiç sordun mu kendine; hiç aklının bir köşesine kurulup oturdu mu böyle bir düşünce? Bu güdülerin, en uygunsuz anlarda bile aklımızı ele geçirecek kabiliyette olması gerçeği var bir de kuşkusuz! 

Yaşamı gerçekten tuhaf şartlanmalarla kabulleniyoruz. 

Örnek mi: Neden, öldükten sonra bedenimize ne olacağı ile bu kadar endişeliyiz? Biraz düşünsene, iç karartan, anlamsız bir endişeyle sarmalanmışız.

Hadi, bu endişeyi alevlendirecek geçerli bir sebep yaratalım. O da dolaylı bir sebep... 

Diyelim ki; kuş uçmaz kervan geçmez bir yerdesin. Niye mi? Belki de, az sonra hayatını sonlandırmak amacıyla birkaç kiralık katil tarafından sürüklenmişsin bu ücra yere! Öldürüleceksin! Ne yapmışsın kim bilir. Bana sorma. Kendine sor. Ben sana sadece son dakikalarını saydığını söylüyorum. 

O esnada aklına yaşadığın tüm hatıralar hücum etmeye başlıyor. Aralarında iyisi yani eğlencelisi de var, hatırlamak istemediklerin de. Bir kısmı seni salya-sümük ağlatmayı başarabilecek düzeyde. Bazılarını sen mi yaşamışsın; bunu bile hatırlamıyorsun, içinde derinlere bir yere gömüp bırakmışsın. Bilinçaltı bataklığına sürüp orada terk etmişsin. Senin için en gaddar kaçış yolu hangisiyse onu uygulamışsın. Uzatmayayım, zaten biraz sonra senin adına hiçbir şeyin önemi kalmayacak. Adımlarını kendi ölümüne doğru yalpalayarak atıyorsun. 

Birdenbire aklına böyle bir yerde ölmek istemediğin düşüncesi geliveriyor ve umutsuzca bu düşünceye bağlanıyorsun. Giderayak bir amaca tutunmuş oluyorsun belki de, ne bileyim. 

Sonra bu düşünce, o kısacık kalmış yaşam sürende içinde iyice kök salmaya başlıyor ve anîden geride kalacak olan cansız bedenini dert etmeye başlıyorsun (hoppala!) öyle ya, sen bu bedenden ayrılıp gittiğinde (kafanda ki bilgi bankasında bu şekilde kodlanmış) ardında bırakacağın bedenine ne olacak; öylece terk edilip gidilecek mi yoksa yalandan açılmış bir çukura gelişigüzel itelenip üstü mü örtülecek? Bir mezar taşı bile reva görülmeyecek mi? E koydun taşı, peki kim gelip de ziyaret edecek bu yabanıl ve dolayısıyla medeniyetten uzak yerde. Buraya getirildiğinden hiç kimsenin haberi yok ki!

Haberleri olsa zaten ölmene ne gerek var. Yardım ederler, polisi ararlar, niye öleceksin ki…

Yo olamaz! Sen bunu hak etmedin!  

Biraz sonra öleceğin gerçeğinden uzaklaşarak, tüm benliğinle endişelerini, ardında bırakacağın bedeninin akıbeti hakkındaki kuruntulara yoğunlaştırıyorsun. Hani neredeyse, çocuğunu bir hayır kurumu kapısına bırakıp giden çaresiz bir ana-baba hissiyatına yakınsın. Bu bedene ne olacak! Bu hiç âdil değil. O bunu hak etmedi! 

Akıl alır gibi değil.

Sinema, bedenini huzura kavuşturmaya çalışan tekinsiz ruhları konu edinen filmlerle dolu. Yazılan senaryolarda öldürülerek bir yere atılmış ya da rastgele gömülmüş bedenlerinin peşine düşen ve bu uğurda yaşayan insanlardan medet uman ruhlardan geçilmiyor. Televizyon dizilerinin bile bir kısmı mutlaka bu konuya değinen bölümlerden oluşturuluyor. Bazılarını seyretmek keyifli; tamam, kabul.

Coen’ler de böyle yapmış demeyeceğim. “Miller’s Crossing” çok daha farklı bir hikâyeye sahip. Amerika’nın 1920’li yıllarına tekabül eden ve Prohibition diye adlandırılmış bir dönemde, içki yasağını kanunlaştıran, sıkıntılı bir zamanın içerisinde farklı bir aşk öyküsünü odağına koyan bir film. İçerisinde Coen’lere ait tüm tanıdık klişeleri bulabileceğin, romantik olduğu kadar elbette komedinin drama ile kol kola gezdiği ve hani neredeyse Coen Kardeşlerin filmografisinde klâsik bir yapıt haline dönüşmüş, çok iyi bir yapım.

Fakat biraz yukarıda tarifini yapmaya çalıştığım bedenin akıbeti meşrepli, endişe telâşına düşmüş insan modelini, Coen’ler bu filmde, anlattıkları mevzunun içine o kadar isabetli bir gerçeklikle yerleştirmişler ki; daha fazla söze ne hacet! 

Kendisi önde, az sonra beynini Miller’s Crossing denilen ormanlık alanın ince, kuru sarmaşıklar dolanmış toprağına saçmak üzere olan adam arkasında, ağır aksak ilerlerken gördüğün bu iki kişiden önde yürüyeni, yani bahsettiğim güdülerin zihnine olanca hızıyla hücum etmesi an meselesi olan Bernie, ciğeri yerinden sökülürcesine feryat ederek, cellâdı olarak tayin edilen, arkasında elindeki silâhla ağır ağır yürüyen Tom Reagan’dan merhamet dileniyor; istemsizce sarsak bir yürüyüş modunda. Tökezliyor, sık sık arkasını dönüp dehşet bürümüş gözlerini kocaman açarak Tom’a ve elindeki silâha bakıyor, telâşlı bir monolog eşliğinde tekrar tökezliyor…

Peki, Bernie Bernbaum bu sonu hak edecek ne yapmış. O küçük çaplı bir düzenbaz; boks maçlarına bahis oynatırken bir yandan da ayarlanmış maçları başkalarına tüyo karşılığında satarak kazancını üçe-dörde katlıyor. Johnny Caspar adında, çocuğunu severken dövmekten hoşlanan bir mafya babası, bu boks maçlarını kendisi ayarlamasına rağmen umduğu parayı bir türlü kaldıramayınca tüm cinleri tepesine vuruyor ve Bernie için katli vaciptir izni koparmaya çalışıyor. O icazet kendisine verilmeyince de bu işi kendi bildiği yollardan halletmeye niyetleniyor. Tom Reagan işe böyle dâhil ediliyor.

Hesap Miller’s Crossing’de kesilmek üzere Bernie paketleniyor. Tom bu öldürme işinin kendisine itelendiğinden habersiz. Silâh eline tutuşturulduğunda ne yapacağını bilemiyor ama renk vermemek zorunda çünkü hali kazırda yürüyen bir plân var ve bu plânın ifşa olmaması çok önemli. Belki daha da önemlisi Bernie’nin, her gece yatağını paylaştığı kadının kardeşi olması! Yani Tom Reagan ikilemde. Yapabileceğinden çok emin değil. 

Bernie bunu hissediyor ve Tom’un bu ikircikliğinden, bir şekilde hayatını kurtarmak için faydalanmayı umuyor ama ortada kesin olan bir şey var. O da hissettiği dehşet. Seyrettiğinde “bu gerçek olmalı; rol kesiyor olamaz!” diyorsun kendine; canım John Turturro’dan bahsetmiyorum, o rolünün hakkını fazlasıyla veriyor, onun canlandırdığı karakter olan Bernie’yi söylüyorum. Yani, Bernie’nin kıçımı bir şekilde nasıl olsa kurtarırım umuduyla vicdan sömürüsü yaptığına insanın inanası gelmiyor, diyorum. Korkunç bir panik içinde salya sümük ağlarken, inleyerek iç çekerken ve o mantıksız sarmalın içine, bedenime ne olacak, bir hayvan gibi ölemem, böyle bitemez, nidalarıyla tepetaklak yuvarlanmaya başlamışken, dizlerinin üstüne çöküp feryat figan yalvarması, en soğukkanlı psikopatın bile durduğu pozisyondan rahatsızlık duyup, destek ayağını ötekiyle değiştirmesine yol açacak bir acıklılıkta!

Bu ormanda, ağaçların ve dökülmüş yaprakların arasında bir hayvan leşi gibi terk edilmeyi hak etmiyorum, diyor Bernie. Sonra da kendince en etkili sözü devreye sokuyor ve sürekli tekrarlıyor:

   

“Yüreğine bak!”

“Yüreğine bak!!”

“Yüreğine bak!!!”

Bal gibi, Tom’un ikilemde olduğunun farkında! Onun vicdanına hitap ederek, öğürür gibi böğürmesi bunun kanıtı! Öğürerek böğürmek; hoşuma gitti bu tanımlama!

Sahne, tüm plânlaması ve çekim açılarıyla, kurgusuyla tam bir başyapıt değerinde. Demek ki adamlar Empire dergisinin 1998 yılı baskılarından birinde boşuna dememişler:

    

“kusursuz bir dünyada tüm filmleri Coen kardeşler çekmeli”  

Pi (1998)

Sen mantığından gıdıklanır mısın?

… … …

Görelim!

Diyelim ki, gelecekte olabilecek her şey aslında zaten olup bitmiş bir olasılıklar yumağı içerisinde kodlanmış vaziyette ve bizler bu bahsettiğim olasılıklar yumağı içerisinde şüphesiz şu anda yani olan anın içinde bulunuyoruz; öyleyse geleceği örgütleyen ve taahhüt eden ve ismine kader denilen kavramın teoride var olduğu söylenebilir (mi dersin?)

Öyle ya, kader zaten geleceğin önceden yazılmış olduğu peşinen kabullenilen bir kavram değil mi? 

Peki, bu süreklilik, karmaşık bir yumağın içinde değil de, şimdi ve gelecek olan an yalnızca bir spiralin kıvrımlarında bulunuyorsa ve ya bizler sonsuza değin içe doğru kıvrılan bir zaman spiralinin içinde, binicisini üzerinden atmaya çabalayan, inatçı bir rodeo atı gibi tepinip duruyorsak! 

Tanıdık bir tabir: Yaşam Döngüsü

Yaşamın tasviri: anafor gibi kıvrılarak dönen bir spiralin içindeki kararlı ve birazda ulvî olduğuna inanılan bir kuvvetin biriktirdiği o güçlü vakumla dibe doğru daireler çizerek yutulurken, ister istemez o spiralin yüzeyine sürtünerek kayan belleğimizin hamuru içine karışıp, bu sayede seni sana dönüştüren bir malzemeler yığını halinde yoğrulmuş ve rastlantılarla dolu bir istikamet yolunda yuvarlanan, engebeli anılar bohçası! 

bu tarife kendince eklemeler yapabilirsin veya kendi tarifini kendin yapar “işte aslı budur!” diyebilirsin. Başka bir seçenek de, olduğu gibi kaldırıp çöpe atabilirsin; sana kalmış!) 

Bu keşmekeş (yaşam), bir insan zekâsı için hesaplanabilir bir dinamiğe dönüştürülebilir mi? Döngünün içerisinde bulunan gelecek, kesin öngörülerle tahmin edilebilir kıvama getirilebilir mi?  

Efendim? 

Anlıyorum seni… Bu giriş, niyet itibarıyla gıdıklamaktan çok kafana gözüne tekme-tokat dalmaya benzedi. Mesafeyi biraz açtık ya, tekrardan üslûbun akışkan duruluğunu, sadeliğini yakalamak zaman alıyor. İdare et. Migrenin yok değil mi? Başın ağrıyor mu? 

Max’in felâket ağrıyor meselâ! 

Bak, filme bir yağ gibi süzüldüm; fark etmişsindir herhâlde! Evet, Max Cohen filmin başkarakteri. Tanıştırayım:

Max - okur; okur – Max… 

Farazî tokalaşma faslınız bittiyse yazıya devam edeyim. Kafatasını ağır ve güçlü bir yer matkabı ile delmek istercesine şiddetli, vahşi bir baş ağrısıyla baş etmeye çalışıyor az önce tanıştırdığım bu tuhaf görünümlü adam. Sonrasında onu bir enkaza dönüştüren, geldiğini kapıyı tıklatan ürkek bir çocuk gibi küçük seğirmelerle belli eden sinir bozucu, lânet bir ağrı! Onunla yüzleştiğindeyse kafasını koyacak değil vuracak bir yer araması ise üzücü. 

“Pİ”nin tuhaf bir hikâyesi var. Biraz değinmek gerek sanırım. 

Max bir matematik dehası ama otistik şiddette özellikler göstermiyor. Onun kendine has anti-sosyal karakteri ve insanlardan genellikle uzak durma eğilimi var. Özel biri. İlgi duyduğu konu ise çok fazla özel hatta eşsiz denilebilir. Bir köstebek yuvasına dönüştürdüğü dairesinde saplantı haline getirdiği gerçekliği bulmak için kafa patlatıyor. Seğirmelerden sonra gelen ağrıyla baş etmeye çalışırken yaptığı gibi değil; yani kafa patlatması diyorum, o anlamda değil, lâfı teşbihle yelliyorum sadece; mizah eksik kalmasın hani. Bakma bana sen.  

Çeşitli elektronik malzemelerle donattığı küçük dairesinde, sabırsızca etrafta fır dönerken, ekranda belirmesini umduğu rakam çizelgesi onun için sadece birbirini takip eden anlamsız sayılar kümesi değiller. Aslında başlangıçta öyleler çünkü farklı bir şeyin peşindeyken tamamıyla tesadüf eseri karşısına çıkıyor bu rakamlar silsilesi ve o da bu işe bir anlam veremiyor. Çevresindeki birkaç insandan biri olan eski matematikçi Sol Robeson’a yaptığı kısa ziyaretlerinden birinde bu konudan bahsedince, onun bu rakamlara olan telâşlı ilgisi Max’i hem şaşırtıyor hem de üzerine daha fazla kafa yormaya başlamasını sağlıyor.

Kendisini ziyaret eden ya da zorla yaşamına dâhil olmaya çalışan kişiler sayesinde bu rakamların temsil ettiği gerçekliği ya da temsil etiği düşünülen gerçek bilgiyi demek daha doğru olur, az çok kavrayabiliyor. 

Merak etme, spoiler verme gibi bir niyetim yok! Bu bilginin ne olduğundan bahsetmeyeceğim sana. 

Aslında bu rakamlar silsilesinin peşinde olanlar bir hayli ilginç. Tuhaf bir Yahudi cemiyeti meselâ! Ezoterik öğretileri korumayı ve bu öğretilerin sadece kendilerine ait olduğunu düşünen, düşünmekle kalmayıp bu hakikat ve sırları bilmenin hakları olduğuna inanan bir cemiyet var karşısında ve başlangıçta Max’e epey dostça bir yaklaşımla yanaşmaya çalışıyorlar ama dertleri çıktısını almadığı ama zihnine kazıdığı o rakamlar dizgisi çünkü içerisinde saklı olan bilgi çok değerli ve asla kimseyle paylaşılamaz! 

Rakamlara haris olan ve ne pahasına olursa olsun onları ele geçirmeye çalışan ve Max’in peşine düşen diğer gözü dönmüşler ise bir borsa firmasının tetikçileri! Max’in odasına kurduğu bilgisayar ağıyla borsadaki hareketliliği takip ettiğini biliyorlar. Bu sistem sayesinde geleceği öngördüğünü düşünüyorlar ki Max’de onların düşüncesine paralel sayılabilecek bir düşünceyle, matematik hesaplamalar ile borsanın hareket trendini kesin ölçülerle çözdüğünü düşünüyor aslında.  

Elbette borsa firmasının birinci motivasyonu paranın değeri ile alâkalı olarak sermayeyi sürekli kılacak ve riskten uzak bir dengenin oluşturacağı yeni bir sistem kurmak. Değerin tahmin edilebilir olmasının ötesinde bilinebilir olmasının peşindeler. İçlerindeki bu hırs ve arzuya bir ad vermek gerekirse, bir nevi ‘kapital ezoterizm’ demek yanlış olmaz sanırım.  

Filmi sana başından sonuna özetleme gibi bir niyetim yok. Seyrettiysen de zaten “ne anlatıyorsun bunları bana, usta!” demişsindir bile; biliyorum seni, dersin sen. 

Hayır, derdim şu; Aronofsky hikâyesini de yazdığı filminde öyle şeyler söylüyor ki, gerçekliğinden şüphe etmek neredeyse olanaksız hale geliyor. Diyor ki: Tüm bilgi, üç haneli bir rakamın içindedir. Bu rakamın sembolize ettiği bilgi, evrensel nitelikte ve varoluşun tüm soru işaretlerini birer birer ünleme çeviren olağanüstü değerdedir. Bu bilgi gerçek gizemin kendisidir! 

Şimdi. Soru neydi? 

“…gelecek, kesin öngörülerle tahmin edilebilir kıvama getirilebilir mi?”    

Film sana diyor ki: evet, matematiği kullanarak bu mümkündür!

Bak sen! Ben bundan korkarım işte! Niye korkarım:

Elbette birçoğumuz okul yıllarında, bilhassa matematik dersi saatlerinde kafamıza doğru uçuşan tebeşirlerin muhatabı olmuşuzdur. Sen de dahil! Bırak şimdi.

Dolayısı ile matematik hiçbir zaman benim harcım değildi. Aramızda hep bir soğukluk vardı. Senin için de aynı olduğunu tahmin ediyorum; ne tahmin etmesi canım, umut ediyorum. Hatta bırak umudu, samimîyim bak, dua ediyorum! Gel beni yalnız bırakma; matematik söz konusu olduğunda resmen beslenme esnasında önünden hızla geçen trene bakanlar habitatına dönen bu kumpanyaya gel sen de katıl! Yeter ki gel sen; olmadı gider başka bir yerde doyururuz karnımızı!  

Matematiğe hâkim olabilmek herkesin harcı değil. Haksız mıyım? Öteki alanların her birinden daha fazla ilgi, keskin bir dikkat ve analitik bir zekâyı gerektiren aynı zamanda az-buçuk psikolojik soyutlanmayı da tetikleyebilen bir dal. Gerçi psikolojik soyutlanmayı tetikleyecek bir sürü şey geliyor aklıma. Neyse, demek istediğim geçmişte “matematik dersini çok seviyorum ben” diyen çocuğa “sen manyak mısın” derdik! 

Sadece tembel değil bir de bağnazmışız!

Bırakalım beni! (şimdiden beraberce çalışmamız ne kadar güzel; ikimiz beni bırakıyoruz!) 

Öyleyse, matematik hesaplamaların ve içindeki formüllerin gerçektende Aranofsky’nin kurmacasının birebir cevabı olabileceğini ve herhangi bir gizemin ya da varoluşun en büyük gizeminin, adına ne dersen de, çözümü bulmakta ki en etkili yöntem olduğunu manalı buluyorsan, aklına yatıyorsa, yönetmen zaten varmak istediği mantığa ulaşmış oluyor.  

Virgülden sonra ilk 65 basamağı:

3,14159 26535 89793 23846 26433 83279 50288 41971 69399 37510 58209 74944 5923…

olan bir sayılar kümesi içinde gizleniyor olabilir bu gizem. Virgülden sonra şimdilik 73 milyar basamağı bilinebilen rakamlar dizgisi! 

İçinde bir yerde bize sırıtıyor, el sallıyor ya da göremiyoruz diye lânetler yağdırarak küfrediyor olabilir. Tüm sorularımızın cevabını, tüm dertlerimizin devasını belki de tüm vahşîliğimizi sonlandıracak, uysal ve bilinçli varlıklara dönüştürecek bir panzehir içeriyor da olabilir. 

Üstelik bu kutsal bilgi çok sade bir tevazu içerisinde 73 milyar basamağın içinde yalnızca 3 haneyi kapsayacak kadar büyük! 

iştahsız zihnin mırıldanmaları...

Keyifli olduğun günlerden biri ama bu durum çok çabuk değişebilir. Bunu biliyorsun. Birçok defa böyle oldu. Değişkenlik gösteren sayısız günün içinde bulundun. O günlerden kalan atıklar yer edip birikti hatıralarına.  Hiçbirinde asla böyle devam etmedi. Hepsinde bir şeyler daima o günü değiştirdi. Gün hiç başladığı gibi bitmedi. Asla bitmez! Bunu biliyorsun…

Dur! Dur bir saniye! Bunu bilemezsin! Her gün aynı olmaz. Bazı günler pekâlâ başladığı gibi sürer; olamaz mı yani, uyandığın anda hissettiğin duyguyla özdeş…

Hayır, hayır! Mümkün mü bu? Değil. Hiç olmadı. Sen de bunu biliyorsun.

Belki, hayır tamam, belki uyandığın anda hissettiğin o kıvılcımdan daha sönük, ilkinden daha az iyimser, normal, sadece normal hislerle bitirdiğim günler olmuştur. Evet! Neden olmasın! Bilâkis oldu. Bakma öyle, hatırlamıyorum şimdi ama oldu diyorum. Mutlaka öyle bir günü yaşamışımdır. Ne yani, kendimi bana mı anlatıyorsun? 

Hayır, her zamanki gibi beni kendime anlatıyorsun!

NE! Hayır! Yani, evet. Haklıyım. Kendimi dinleyip duruyorum. Hep münakaşa! Uzaklaşmalı. Kendimle arama mesafe koymalıyım. Kendimden uzaklaşmalıyım. Bir süre. Uzaklaşmalıyım.

Kendinle arana mesafe koyuyor ve senden uzaklaşıyorsun. Yapmıştın bunu. Bazen yapıyorsun, deniyorsun işte. 

Kendinle konuşmanın yalnızlığın iletişimi olduğunu mu okumuştun geçenlerde? Kimler söylemişti bunu? Elbette yüksek ihtisas yapmış birileri olmalı; mutlak gerçeği, muğlâk inanca dönüştürürken referans saydıkları akademik birikimlerini artık bilgiye evrilmiş teorinin şaşmaz kaynağı olarak kabullenen güruh mu bunlar? Eğer kendinle her zaman ve her yerde berabersen, senden asla kurtulamıyorsan bunun neresinde yalnızlık var, anlayamıyorsun. Üstelik bilginin henüz bilgiye dönüşmeden, teorideki hali sana çoğunlukla şüpheli hatta fazla düzmece geliyor. 

Eğer yanımda kendim olsaydım, vay halime! Hiç çekinmeden “seni çokbilmiş DÜZENBAZ!” şeklinde anlaşılabilecek aşağılayıcı ve hakaretvari bakışını yüzümde dolaştırırdı. Yalan söylüyorsun, derdi. Bir sürü şüpheli teoriye inanıyorsun! 

İnandığım o bir sürü şeyden başkaları şüphe duyuyorsa elimden ne gelir? Onlara “doğrusu burada, saf tutacağınız doğru yer hemen benim yanımda” diyecek halim yok ya. Hem yanımda birini istediğimi de nereden çıkardınız. Kendimden bile şöyle adam gibi uzaklaşamazken… 

“Sanki o okunmuş sularla yıkanmış, hatası günahı olmayan, evliya türbesinde doğmuş da! Yahu daha geçenlerde, şu eski Hollywood filmlerinde göze batan, dimağ yoran ne kadar çok anlamsız klişe var; uzun ve hikâyeye hiçbir katkısı olmayan diyaloglarla dolu ve bir makineli tüfek seriliğinde birbirlerine mermi gibi kelime sıkan yapmacık karakterler, diye dert yanıp ukalâlık yapan ben miydim?”  

Düşüncelerinde çoğunlukla, kendini suçlayan ve bir sürü şeyle itham eden bir karaktere dönüşüyorsun. Aslında nefret ettiğin bir mızmızlanma hali bu. Ve seni, gerçekte neyi düşündüğünü düşüncelerinde saklayan biri haline sokuyor.  

Aslına bakarsan, evet, bu konuda sen de kendinle aynı şeyi düşünüyorsun. Alışılmadık ama gerçek! En azından bir konuda kendinle hemfikirsin. Ne öyle o birbiri ardına, hiç boşluk bırakmadan, tereddüt etmeden, düşünme sesi çıkarmadan, tekerleme söyler gibi cümleler kurarak konuşmak! Hayatın içinde bu kadar seri konuşabilen bir toplum mu var ya da toplumlar arasında bu dil bilgisini ve üslûbu hayatın fosseptik çukurundan vidanjör gibi çekme kabiliyeti yüksek olarak sadece Amerikalılar mı doğmuş? Yok öyle bir şey. Böyle konuşarak doğmak bir kabiliyetse eğer, konuşulanı anlayabilerek yaşamak: kemerini bağlamış ve koltuğunda bağdaş kurarak oturmuş (alışkanlıklar değişmiyor) ve biraz sonra Nirvana’ya doğru yükselmeye başlayacak olan (∞) sefer sayılı uçağın içindeki Buda’nın, engin bilgelik taşan sabrının kucağına şefkat arayan bir yılan gibi çöreklenmeye benzer! 

Hiç abarttığını düşünmüyorsun. Yanında tersini savunacak birisi de yok; hali hazırda kendinden muafsın! Huzurundan kovulmuşsun, biraz huzura kavuşasın diye!

Hafızanda çok fazla 1960 öncesi Hollywood yapımı film var. Farklı türlerde bir yığın film seyrettin. Savaş filmleri, gangster filmleri, western filmleri, korku-gerilim filmleri, bilim kurgu veya fantastik öykülü filmler! Birçoğunda diyaloglar aynı mekanik düzenin şaşmaz takipçisi gibiydiler. Tavşan kaç, tazı kovala! Bu insanlara 85 dakikalık bir film için, 3 gün mü mühlet veriliyordu acaba? Böyle bir sistemde oyuncu olmakta zor; müzmin ağız kuruluğu ve tükürük torbası iltihabına yakalanma riski çok fazla!  

Biraz düşünürsen, aklına hemen birkaç isim gelebilir.

Alnına sertçe bir tokat yapıştırıveriyorsun. Geldi bile!

Meselâ, üst dudağını diyalog halinde olduğu kişiyle asla muhatap etmeyen Humphrey Bogart, çoğu filminde konuşurken cümlelerini canlandırdığı karakterlerin sert ve biraz sinirli mizacına yakıştırarak, damperli kamyondan toprak döker gibi boşaltıyor. Keza James Cagney’de aynı köyün delilerinden bir tanesi; Carry Grant uzun boyuna nazire yapar gibi bir türlü sonlanmayan cümlelerin ve takip etmesi oldukça zor diyalogların oyuncusu ama bir mola vermek istediğinde, sadece öyküyü ön plânda tutmayı tercih eden Alfred Hitchcock’un projelerine zıplamayı da becerebilmiş.

Her kaidede bir istisna elbette vardır. Orson Welles bunlardan biri. Oyunculuğu ve yönetmenliği içinde bulunduğu döneme göre oldukça ayrıksı. Onun yazdığı ve yönettiği filmlerde replikler genelde birbirinin içine giren, karışan hatta takip edilmesi zorlaşan bir süreklilikte ama hayatın kendi dinamikleri içinde ve onun kadar doğal. Welles’i ayıran bir başka özellik, bazı filmlerinde değişik teknikler deneyecek kadar cesur olabilmesinde saklı. Örneğin 1958 yapımı “Touch of Evil” da, çekeceği sahnenin plânlarını geleneksel çekim teknikleri içerisinde kurgulamadan, bazı sahnelerde repliği olan oyuncuyu kadraja almayıp karşısında onu dinleyen kişiyi göstermesi ve bazen de konuşan karakterin kadrajdan çıkmasına rağmen, kamerayı onu takip ettirmek yerine o esnada orada olan başka birine ya da bir şeye yöneltmesi gibi sinemanın rutin film çekme tekniğine karşı duran bir anlayış geliştirmiş.

Bu tarzı imzası haline getiren Woody Allen filmlerini de hemen hatırlıyorsun. Karakterlerini bir odanın içinde görüntülerken kadrajını çoğunlukla repliği olan kişiye sabitlememesi, konuşan kişinin sesi çekilen plânın dışından gelirken, ona cevap yetiştiren veya onu suskunlukla dinleyen karakteri kadrajına sokmayı seçmesi, sinemanın bilinen kalıplarına çomak sokan Welles’e sanki bir saygı duruşu gibi. Çekim plânlarını bu tarza göre şekillendiren Allen için bu tekniği artık kendi geleneği haline getirmiş bir oyuncu-yönetmen denilebilir.      

Elbette rol yapma modeli sadece hızlı konuşabilme yetisine göre bir rutine bağlanınca, kadın oyuncularda bu değirmene su taşımaktan çekinmemişler. Onların bu mekanik oyunculuk tarzına ilâveten kattığı diğer önemli bir ayrıntı ise, canlandırdıkları karakterlerin genel yapısı düşünüldüğünde, çoğunun erkeksi özellikler taşıyan, bitirim ve bıçkın mizaçlı kadınlar olması. Hiç şaşmıyor! Aynı köyden göç edip gelen bir ailenin uzaktan akrabalık taşıyan bireyleri gibi bu kadınlar!

Humphrey Bogart’ın değişmez ekürisi Lauren Bacall buna bir örnek. Bacall, kırılgan ama erkeksi tavırları olan kadın karakterleri canlandırmada ustaymış. Ona yardımcı olan alto (kadında kalın ses) ses tonunun, canlandırdığı karakterin mizacına birebir uygun olması da önemli bir ayrıntı. 

Bu yolda yürüyen bir başka oyuncu Marlene Dietrich. Hayatın sillesini yemiş ve romantizmin masumane doğasından uzaklaşmış donuk ve sert kadın karakterleri canlandırırken, soğuk yapısı onu insanlara tepeden bakan bir insanmış gibi görünmesini sağlıyor. Bu imajı vermesinde ki baş unsur acaba kaşlarını sürekli kaldırarak konuşma alışkanlığı olabilir mi? Alman aktris 1930 yılında Hollywood’a ayak basmadan önce (oradaki ilk filmi, 1930 yapımı “Morocco”) 1920 Almanya’sında kabare oyunculuğu ve şarkıcılığı yapıyormuş.

Örnekleri çoğaltabilirsin. Bu kadınlar sigaralarını erkekler gibi içiyor, içkilerini onlar gibi ısmarlayıp yine onlar gibi yudumluyorlar. Oynadıkları filmin içinde olur da bir müzikal sahne varsa, o aktris kim olursa olsun, o sahnede şarkı söyleyen kadın karakter bir başka aktrisin kopyası oluveriyor. Yani, farklı filmlerde farklı şarkıları söylerken birbirinden farkı olmayan bir teatrallikte rol kesiyorlar. 

Diğer yandan kadınsı zarafetini ön plânda tutarak rol seçimi yapan bazı istisnaî oyuncular da var tabi; aklına ilk gelenlerden birisi de Ingrid Bergman. Güzelliği dillere destan…

Vivien Leigh (Gone with the Wind, 1939) seçimini aynı yönde kullananlardan; masumane güzelliği onu etkileyici kılan özelliklerinden.

Öyle böylesin, kendine çok bulaşıyorsun, hepsi tamam ama hakkını da teslim ediyorsun, aklına yatan bazı hususlarda paralel fikirleri savunuyorsun. Arkandan konuşuyor gibi hissediyorsun, ama yok, burada yanında olsa da çekinmeden söylersin, saklayacak bir şeyin yok. Doğruya doğru. Kendinle benzer takıntıları paylaşıyorsun; ikiniz, yer sofrasında tek bir tencereden çorba kaşıklayıp höpürdeterek içen, dibinde kalana ekmek banan iki kafadar gibisiniz! 

Meselâ, seninde aynı tarihli filmlerde dikkatini çeken, kaba veya anlamsız bulduğun, sanki oyuncu refleksinden kaynaklı gibi görünen saçmalıklardan birisi de tabanca tetiğine basarken yapılan manasız dürtme hareketi! Nedir o öyle? Bu silâhlar kabzayı sallamadan ateş etmiyor mu? Yoksa bu hoyrat refleks, gangster olmanın raconsal usulü gereği mi? Yağmura yakalanmış bir adamın elindeki inadım inat şemsiyeyi, sallayıp dürterek açılmaya zorlamasına benzer bir durum; yüksek eforlu, aslında manasız ve mantıksız bir dürtüsel geviş getirme hali! Sen o tetiği sıkıştırdığın anda namlu zaten gürleyecektir. Ekstra bir performansa hiç gerek yok! 

Bu göstermelik jestin belki de o dönemin oyuncularına sessiz sinemadan kalan bir alışkanlık olarak yerleştiğini tahmin ediyorsun. Biliyorsun ki sessiz sinema filmleri, her mimiği ve jesti abartılı bir teatrallikte sinema seyircisine yansıtmak durumundaydı. Çünkü koşullar böyle gerektiriyordu. Şimdinin koşulları ise bambaşka gerekliliklere evrilmiş durumda; korkutacaksan arka fona anî ve gümbürtülü bir ses efekti konulmasının şart olduğu düşüncesi gibi…

Her neyse. 

Bu hayli geveze molanın iyi geldiğini, şimdi ta içinde bir yerleri, bir şeyleri tazelediğini düşünüyorsun. Sanki ağız kuruluğunda kalmadı; kendinle birlikteyken dilin damağına yapışıyor. Konuşmak eziyet oluyor. 

Üstelik konuşan sen veya kendin de olsa, kadrajın içinde daima kendinden ziyade senin olduğun şüphesinden kurtulamıyorsun. Bu şüphe performansını bozuyor ve paranoyaklaşıyorsun. Hiçbir kadrajın içinde bulunmak istememene rağmen sanki bu sinematografik çerçevenin içine alınmışsın şüphesiyle endişelerini huzursuzluğunla yelpazeleyince, kaçınılmaz olarak bu şüpheli hissin şizofrenik yanılsamalarına güvenerek bir performans gösterme sorumluluğu taşırcasına mecburiyet duymanı da bir türlü anlayamıyor hatta açıklayamıyorsun. Nitekim hayatın içinde, herkes gibi, tek kullanım hakkıyla donatıldığın ‘gark etme’ fiilini, saçma endişelerini mercekleyip, büyüterek harcıyorsun. Oynuyorsun ama kaliteli mi oynuyorsun? Peki, ne kadar doğaçlama yapma hakkın var, bilmiyorsun. Bilemezsin zaten; seni yönlendirecek biri mi var? Repliklerini doğru mu söylüyorsun, kim bilir! 

Ardından belli belirsiz bir telâş ve gider borusunu tıkayan saç öbeği gibi yerleşik bir sinir hali geliyor. Bu durum kendinin ruhunda bir güvenin tek bir ısırığı yarıçapında boşluk oluşturmasına ancak yeterken, seni sayısız parçalara bölebiliyor. Bu parçalar tüm zemine saçıldığında bütün parçaları bulup toparlamak her zaman imkân dâhilinde olmayabiliyor. Kaybolduklarında yerine yenisini koymak da mümkün olmuyor ve onlardan eksik kalıyorsun. Açılan boşluklardan hatıralar sızıyor ve bu akıntılar üzerinde leke bırakıyor. Kendinden ne zaman uzaklaşsan, bu süreyi üzerindeki lekeleri çitileyip çıkarmaya çalışarak harcıyorsun.       

Bu kaçamak ayrılıklar kafanı rahatlatıyor fakat bedenini tüketiyor. Neyse ki denize girerken bile kıyıdan fazla uzaklaşmazsın.  Çocukluğundan kalma, kulağına fısıldanan böylesi öğütlerle yoğruldun. Artık o kulağın çevresi ve iç kısmı berberlerin kıl tutuşturma poligonuna dönüştü ve sen belirsiz tedirginliklere sürüklenen bir ruh haliyle sarmalandın. Artık kıyıya geri dönmek zorunda hissediyorsun.  

Neredesin ki? 

Son zamanlarda biraz alınganda mı oldun ne?

12 Angry Men (1957)

Diyelim ki boş bir günündesin…

Ve bir sinema salonunda ünlü klasikler haftası gibi nostaljik bir gösterim turu olduğunu öğreniyorsun. E ne güzel! Değerlendirmeye karar veriyor ve hemen yola koyuluyorsun. Fazla oyalanmadığın için ilk matinelerden birini yakalıyorsun. Panodaki afişlere şöyle bir göz gezdiriyorsun. Salonlardan birinde, Sydney Lumet’in 1957 yılı yapımı “12 Angry Men” filmi olduğu dikkatini çekiyor ve önceden görmediğin için hemen seyretmek üzere bir bilet alıyorsun.

Öte yandan, nedendir bilinmez, bu klâsikler arasına girmiş filmin ismine takılıp kalıyor aklın ve hiç huyun olmadığı halde afişte koca puntolarla yazılmış olan ismi kendince gırgıra almaya başlıyorsun. İpe sapa gelmez, düzeysiz espriler aklına geliyor; podyumda işveli halleri ile yürüyen mankenler gibi bir bir salınarak geçiyorlar kafandan. Kendine “herhâlde ‘Pamuk Prenses’i kocaya kaçmış 7 Cücelerin öfkesi’ tarzında bir gangster uyarlaması göreceğim” diyorsun ve ardından buna gülmeli misin, bir türlü karar veremiyorsun. Şanslısın ki yanında kimse yok ya da ne şanslı ki o kişi yanında yok!

Kurulduğun koltuk yeterince rahat, dörder sıra iki yanında kimsecikler oturmuyor. Yayılabilirsin. Arka sıraları kontrol eden o kaçak bakışı yapacak cesareti toplayabildiğin esnada salon tamamı ile kararıyor ve film başlıyor.

İlk yarım saati devirdikten sonra önemli bir detayın farkına varıyorsun. Afişte yazdığı gibi bu filmde öyle 12 tane öfkeli adam falan yok. Belki sadece 2 tanesi hesaba itiraz edip ortamı velveleye verebilecek karaktere uygun bir sinirlilik hali sergiliyorlar. Diğerleri kendi meşreplerinde uysal ama sistemin değirmenine su taşımaktan hiç şikâyetçi olmayan ve sorgulamaya lüzum duymadan usulün gerektirdiği normlardan pek vazgeçmeyen adamlar. İyi ya, asıl zararlısı da bunlar diye bir düşünce tohumu aklında filizleniyor ama düşüncelerini kendi çöplüğünün kokuşmuş ve çürümüş bürokratik yapısından uzaklaştırıp, Sydey Lumet’in işaret ettiği Amerikan Adalet Sisteminin şu kırılgan ve hatalı kararlar çıkması çok müsait yapısına odaklamak istiyorsun.  

İsmi ile tezat oluşturması bir bakıma seni şaşırtıyor ama film de hoşuna gidiyor. Karakterler çok iyi oynanmış ve senaryo boş değil. Dudaklarını büzerek en sevdiğin onaylama mimiğini yapıyorsun kendine. Senaryoyu veya hikâyeyi kim yazmış diye merak ediyor ve karanlık salonda çevrene bakınıyorsun. Herhâlde yanındaki koltuklardan birinde oturduğunu düşünmüyorsun değil mi? Bu temelsiz ve saçma varsayım bile seni gülümsetmeye yetiyor; acınacak haldesin! Hayır, sadece elinde telefonu ile oynayan birini görürsen, filmle ilgili detayları Hz. İnternet aracılığıyla öğrenebilmek amacındasın ama aniden, sinemada telefonunu kurcalayan insanlardan kayıtsız şartsız nefret ettiğini hatırlıyorsun. Yetmezmiş gibi bir de karanlıkta onlarla iletişim kurmaya kalkacaksın ha!

Yine dudaklarını büzerek, en sevdiğin tiksinme mimiğini yapıyorsun kendine; bir önceki büzüşmeyle arasındaki kıvrım farkını ancak sen biliyorsun.

Film bittikten ve neredeyse yarısı boş salondan ayrıldığın anda, jüri üyelerini canlandıran tüm o karakterleri kategorize etmek geliyor aklına. Hafızanı zorluyor ve aslında filmdeki diğer on karakterin, öfkeden çok uzak davranışlar sergileyen adamlar olduğunu bir kez daha fark ediyorsun. Hani tek tek ayrım yapsan sanki şu şekilde sıralarsın:

2 öfkeli ve nezaketsiz, 1 sağduyulu ve nazik, 1 gözlemci ve kurnaz, 1 toparlayıcı ve ara bulucu, 1 meraklı ve iş birlikçi, 1 soğukkanlı ve mesafeli, 1 sokaklarda yetişmiş eski kurt, 1 düz mantık adamı, 1 aceleci ve umursamaz, 1 sorgulayıcı ve adaletli, 1 dönek ve kararsız.

İşte filmin afişinde yazması gerekende bu, diyorsun kendine!

Gereken bu ama ismi pazar filesi envanteri gibi dolu olan böyle bir filme ben gider miydim diye kendine sorduğunda, hiç düşünmeden “Asla!” yanıtını yapıştırıveriyorsun. Neyse ki kendini pek dinleyen birisi değilsin. Aslında kendini çok sık dinliyorsun. Kastettiğim, kendine öyle sıklıkla hak veren birisi değilsin. Çoğunlukla kendini yadsıma halindesin. Belki de yaptıklarının düşündüklerinden bu kadar farklı olmasının sebebi bu yüzdendir.

Kendini düşünmeyi bırak da seyrettiğin film hakkında düşün, diyor iç sesin! Her şeyine çok müdahale ettiğini ve sana çok karıştığına inanıyorsun ama bu sefer hiç de haksız sayılmayacağını kabul ediyorsun. Bir an huylu huyundan vazgeçmez kaidesinden hareketle, kendine inat, yine kendinle alâkalı düşüncelere dalmayı aklından geçiriyorsun ama bu fikrin belki de kendinin fikri olabileceği paranoyasına kapılıp, onun tersine davranmayı daha doğru ya da daha alışıldık buluyorsun. Böylece kendini, her zamanki gibi yine dinlememeye karar veriyorsun. Daha doğru ifadeyle, olağan bir süreklilikle tekrar kendini yadsımaya devam ediyorsun. Yoksa bir süredir yaptığın sadece kendini dinlemek, değil mi?

Bu soruyu acaba kendime mi soruyorum diye düşünürken başının bir süredir çatlayacak kadar ağrıdığını fark ediyorsun.

Şimdi en başta filmin ismi ile uğraşmanın bir hata olduğunu biliyorsun. Aslında kendini yemleyecek düşüncelerden kaçınmayı uzun süre önce öğrenmiştin. Her şeye karşı biraz mesafeli ve soğuk yaklaşımının nedeni belki de bu olabilir.

Kendinle arana mesafe koymak, seni kendine karşı daha güvenli tutuyor. Bazen sana sadece kendin olmak çok zor geliyor.

Sydey Lumet’in adalet ve hukuk kavramı üzerine yaptığı bu hayli geveze filmin, seni böylesine derinden etkilemiş olması pek olası değil ama seyrettikten sonra içine o kadar döndün ki neredeyse o masanın çevresinde geceleyen jüri üyelerinden birisiymişsin gibi ikircikli davranışlar sergilemeye başladın. Kendini orada, masanın çevresine yerleştirilmiş koltuklardan birine oturmuş ve genç bir adamın idam kararını tartışırken düşünmek ister miydin? Hani 13. Jüri olarak; öfkeli biri olduğun daha önce afişlerde duyurulmuş! Tutarlı ve kararlı bir karakter sergileyebilir miydin o masada?      

Lumet’in senaryosunu üzerine kurduğu kavramların içeriği, hangi yönden (felsefî, ahlâkî, vicdanî…) ele alınırsa alınsın insanın doğasına ait meseleler olması ve yaşamdaki belki de en büyük ihtiyacı, hürriyet hakkını sorgulamaya açması bakımından seni kendi içine (filmin kendisinden bahsediyorum) çekmeye, kendinin (senden bahsediyorum elbette) içinden çıkmaya zorladığını düşünmeye başlıyorsun.

En sağduyulu jüri üyesi (Henry Fonda) diğerlerini daha sorumlu ve biraz empati duygusuyla düşünmeye ve davranmaya davet ederken, aslında yargılanan çocuğun suçsuz olup olmadığından kendisinin bile o kadar emin olmadığı aklına geliyor. Suçlu veya suçsuz yargısı iki tarafı keskin bıçak gibi inisiyatiflerine bırakılmışken, kararın neticesinde bir hayatı sonlandırmak ya da serbestçe dolaşmasına izin vermek ikileminde sıkışan vicdanları, bazılarında kanıtlar ve olay örgüsü tekrar elden geçirildiğinde işlerlik kazanmaya başlayan bir mekanizma gibiyken maalesef çoğunluğu oluşturan diğerlerinde aynı dürtü etkisiz kalıyor; “bir an önce gömelim çocuğu, daha maça yetişeceğiz!” diye düşünenler bile var!

Yargılanan genç adamın geçmişinde irili ufaklı epey bir vukuat var. Sütten çıkmış ak kaşık olmadığı aşikâr ve bu durum onu değerlendiren jüri üyelerinde katı bir ön yargı oluşmasına sebebiyet veriyor. Ancak asıl bilinmesi gerekli olan koşul, bir katil zanlısının bile adaletin şaşmaz terazisi üzerinde (bizim buraları kastetmiyorum ki, peki niye yüzümde bir tebessüm oluşuyor hafiften, biraz alaycı, geçeceksin bunları minvalinde sitemkâr!) masumiyetinin cürüm ağırlığını tartmaya mecbur bir hukuk sistemiyle birlikte, evrensel yasalarla hak ve değişmez bir şart olarak yadsınamaz bir hükümle bağlanmış olmasında yatar.

Bu davada ön yargı refleksinin mantığının önüne geçmesine izin vermeyen tek bir jüri üyesi var. 8 numaralı jüri üyesi cinayetten yargılanan ve cezası idam olan davada sanığın tek şansı olarak öne çıkıyor hatta sanığın yeterince iyi savunulmadığını, avukatının doğru soruları sormadığını söyleyerek sanki davanın içinde kendisine bir taraf belirliyor. En azından öyle görünüyor.

Bunu yaparken kendisi gibi düşünmeyen ve “SUÇLU” yönünde görüş bildiren 11 jüri üyesini de korkmadan karşısına almış oluyor. Bazı jüri üyeleri fazlasıyla hadlerini aşarak 8 numaralı jüri üyesini sanki sanığın suç ortağıymış gibi itham edip, sindirmeye ve susturmaya çalışıyorlar. Davayı didikleyip, eşelemenin zaman kaybı olduğu görüşündeler. Zaten o gün, senenin en sıcak günüymüş! E odadaki klima da hepsinden daha sorumsuz, bir türlü çalıştırılamıyor. En iyisi adaleti en kısa yoldan, bir nevi eski vahşî batı usulünde, sanığın boynuna ilmiği geçirelim, asalım gitsin aceleciliği ile karara bağlamanın peşindeler!

Sinir bozucu!

8 numaralı jüri üyesinin, önlerine konmuş kanıtların ve tanık ifadelerinin yetersizliğini tarafsız bir zihin ve duru bir vicdanla sorgulama ısrarı ve azmi bir süre sonra diğerlerini de tek tek etkisi altına almayı başarıyor. Meseleyi duygusal bir yaklaşımla irdelemek yerine mantık yürüterek bir sonuca bağlamaya çalışıyorlar. İşte tanık ifadelerinin içindeki tüm çelişkileri de bu sayede ortaya çıkarıyor ve bir anlamda düğümü çözebiliyorlar.

Gerilimi dozunda, fantastik sürprizlere hiç yüz vermeden başlayıp biten bir film “12 Angry Men”. Kendine dert edindiği husus çok net. Amerikan mahkemelerinde adaletin sağlanması, toplumsal vicdanı, ahlakı ve normları temsilen seçilen ve sistemin eşitlik ilkesinin işlerliği bakımından önemli addedilen, jüri sandalyelerine oturtulan o insanların kişisel yargılarına bağlanmış durumda ve bu yöntem her zaman doğru sonuç vermeyebiliyor. O temsili insanlar zaman zaman kişisel ahlak anlayışlarını veya hayat görüşlerini hukuka ve adil yargılanma hakkına yeğ tutabiliyorlar.

Bir sonraki matinenin başlayacağını duyuran o boğuk gong sesini hoparlörlerden işitince düşüncelerinden sıyrılıyor ve bir süredir seyrettiğin filmin afişinin önünde ve ona bakarak dikildiğini fark ediyorsun. Çevrene bakınıp kısa bir kontrol dikizi dolaştırıyorsun. Hiç kimsenin seninle ilgilendiği yok. Orada olduğunu umursamıyorlar. Bu iyi, diye düşünüyorsun ama aklının ucunda “iyi mi?” diye soran, alaycı ve eleştirel bir düşünce kırıntısı, kırıntı bile sayılmaz aslında, ufak bir (Wow!) sinyali, alarm kırmızısı renginde ve işlevinde yanıp sönüyor.

Bu o olmalı, diyorsun. Kendim yani. Soluna, sinemanın giriş kapısına doğru baktığında haklı olduğunu görüyorsun. Orada, giriş kapısının hemen yan tarafında dikilmiş, sabırla seni bekliyor. Sol bacağını diz kapağı ekleminden öne doğru eğip bükmesi sana asabiyetinin şiddetini hemen belli ediyor.

Yanına gittiğinde pek de içerlemiş bir ruh halinde olmadığını hissediyorsun. Belki de bu kısa özgürlük halleri, karşılıklı mesafe koyma anlayışı onu da memnun ediyordur diye düşünüyorsun. Kendi yüzüne bakıyorsun; o da sana bakıyor ve yüzünde en sevdiğin onaylama mimiğini ortaya çıkaran o ufak sırıtışı gördüğünde sol bacağındaki gergin kasılmaları sonlandıran bir rahatlık içine giriyor ve artık anlıyorsun.

Evet, kesinlikle kendim de benimle aynı fikirdeyim!        

The Last Of The Mohicans (1992)

Kendini bildin bileli, içinde sana eşlik eden biri var. Ya da bir şey…

O şey: Karanlık. 

İçindeki karanlık (ki hala olduğunu bilmiyorsan, haberin olsun, büyük olasılıkla var) her sabah uyandığında oradadır. Kollarını uzatıp gerinirken, seninle birlikte esner. Tazyikle işediğinde hemen ensendedir, sırasını bekler. Ayna ile işin bittiğinde, köşesinde bir yerde, göz ucuyla görebilirsin onu. Hayatta yükümlü olduğun tüm sorumluluklarında ve onların içindeki detaylarda o da bir tutam söz sahibidir; hatta bazen tüm kontrolü eline geçirir. 

Böyle anlarda düşüncelerindeki kasvetin, seni boğazlayacak raddeye getirene kadar belirgin bir kıvama geldiğini hissedersin. Öfken, bir sinema projektörünün merceğinden perdeye yansıyan ışık halesi kadar geçirgen bir netlikte ama tüm bilincini karartacak kadar yoğundur. Belki mantığın seni daha iyimser bir düşünceyle, öfkenin sebebini tartmanı veya onu besleyen nedeni tümüyle yok saymanı kulağına fısıldayabilir. Fakat o öfkeyi besleyen ana damarın içeriğinde HINÇ birikmişse, hiçbir sesin yumuşatıcı tonu o damarın akışkanlığını sağlayacak çözeltici etkiye ulaşamaz. 

Artık sen sadece içinde barındırdığın o karanlıksındır. Kederin bir dövme gibi alnının tam ortasında kabarır ve aynada göz ucuyla gördüğün o korkutucu bakışa istersen tüm gün boyunca bakabilirsin. Tam karşındadır, köşelere saklanmaz. Gözünün içine baktığın adamın, yıllardır tanıdığın ve bildiğin kişi olduğuna emin olamazsın. Bu adamın yüzündeki her bir çizgi çok daha derin, suratının her bir kıvrımı öncekinden daha köşeli, ifadeyi ortaya çıkaran hatların ise fazlasıyla keskinleşmiş olduğunu görür ve şok olursun! Öfkenin salgıladığı bir cerahattir hınç ve çoğunlukla akıp gittiği yatağa ‘keder’ zemin oluşturur.

Şimdi bana diyeceksin ki: yahu sen ne alengirli adamsın böyle; şu güzelim filme bile gizemli, kasvetli giriş cümleleri, tekinsiz paragraflar düzüyorsun… Derdin ne senin yahu?

Ben de sana hak vermekle beraber, yine de ‘büyük olasılıkla doğru olan’ yargın hakkındaki rahatsızlığımı belli edecek bariz beden hareketlerinde bulunup (misal, sağ elimle sol omzumu tutar ve hafif öne bükülürüm veya kafamı sola yatırır, çenemdeki sakalları tırnağımla çekiştiririm ya da burnumdaki kılları…) ve ardından belki de kendine güvensiz kısık bir sesle “pekâlâ, devam edebilir miyim” diye sorarım. Sonra da biran önce dikkatini alttaki paragrafa yönlendirmek için uğraşırım.   

Açıklamam gerekirse ki öyle galiba; yazının girişini bunalımlı bir dürtüyle, koyu karanlık cümleleri birbiri ardına sıralamış olmamın sebebi acaba… 

Hani vardır ya; sanki insan bilinci, ilerlemesi çok da mümkün olmayan bir ormanın balta değmemiş bir bitki örtüsü yoğunluğu içerisinde, ağaç dalları ve sarmaşıklarla örülmüş o vahşî tabiatın bakir doğasına benzer bir karmaşıklıktadır.

Dersem… 

Sonra bu teşbihi alıp, zihin denilen karanlık piramidin keşfedilmemiş dehlizlerine götürüp, mezar odacıklarına kadar sürünmesini bekleyerek, orada bile dallanıp budaklanmasını umacak hain emellerle amacımı(?) çeşnilendirsem ki daha çok benliğin bilinçaltına hâkim olan alter egosunun yansıttığı tutuma yaraşır bir edim olur bu; üstelik niyet, yalnızca aklın mekanizmasını baştan inşa etmekle yetinmez, kuşkusuz ruhun masumiyetine etki edecek tüm telkinleri (sonuçta ruhun etkin olduğu mahalleye en yakın sokaktır bilinçaltı, değil mi?) esirgemeyecek bir acımasızlıkla oraya da sızacaktır. Galiba orada bile maddeleşerek diline o acı cıvamsı madeni tadı getiren ve zehirli bir organizma gibi büyüyüp maksatlı bir kuvvet haline dönüşebilen hınç duyma arzusunu biraz daha lâyıkıyla ve hiç şüphesiz hararetli bir anlatımla vurgulamak istememden kaynaklı olabilir mi? 

Baştan aşağı bu zehre bulanmış karakterleri sinema perdesinde fazlası ile görebilirsin. Bu karakterlerin çoğu yan rollerde karşına çıkar. Tabi 1956 yapımı “Moby Dick” bu duruma istisna oluşturur. Gregory Peck’in canlandırdığı, büyük bir beyaz balinayı obsesiflik derecesinde avlamayı kafasına takmış bir adam olan Kaptan Ahab, aynı zamanda bu büyük beyaz balinaya sınırsız bir hınç besler. İlk baskısını 1851 yılında yapmış ve Amerikalı yazar Herman Melville tarafından yazılmış bir edebi eserdir öncelikle “Moby Dick”.      

Michael Mann’in 1992 yılında çektiği “The Last Of The Mohicans” filmi de, esasında Amerikalı yazar James Fenimore Cooper tarafından yazılmış ve ilk baskısını Şubat 1826 tarihinde yapmış edebi bir eserdir. Kitabın beyaz perde uyarlamasında, (Gri Saç) olarak adlandırdığı İngiliz Kraliyet Subayı Albay Munro’ya katıksız bir nefretle hınç duyan kişi filmin yan karakterlerinden birisidir; Wes Studi’nin başarı ile canlandırdığı o yan karakter, bir Huron Kızılderilisi olan Magua’dır.

Magua bir Huron olmasına rağmen kendisini esir alan ve karısını bir başkasının karısı yapan Mohawk Kızılderililerine sadakatini sunar. Onlardan biri gibi davranır. Mohawk’lar, köyünü yakıp çocuklarını öldüren İngilizlerin safında savaşmış ve onların müttefiki olmuşlardır. Magua’nın İngilizlere karşı duyduğu nefret dolaylı bir şekilde Albay Munro’ya karşı hınç beslemesine sebep verir. Tüm bu kanlı senaryonun sorumlusu olarak onu görür. İçindeki acının ve nefretin cisimleşmiş halidir Albay Munro. Günün birinde onun kalbini çıkarıp yiyeceği günü sabırsızlıkla beklediğini açıkça ifade eder. Evet, doğru okudun. Gri Saç’ın kalbini söküp onu dişleriyle parçalama isteği duyacak kadar büyük bir garez besler Magua. 

Bu arada seni baştan uyarmak isterim ki seninle aramda nahoş bir garez oluşmasın, aman diyeyim. Söylemek istediğim, eğer filmi hala seyretmediysen yazının içindeki bir takım spoiler (ipuçları) bilgiler karşına çıktığında sinirlenebilir ve olur ya, sen de bana karşı kinlenebilirsin. Canım ne olacak sanki sen işine bak, dememeli! Ne bileyim, belki bu yüzden peşime düşebilir veya falcı kadınlara gidip büyü yaptırabilirsin. 

Tamam, sadece paranoyak hayal gücümün beynime pompaladığı lüzumsuz kuruntular bunlar, biliyorum ama ya değilse! İstersen gel sen, aşağıya koyduğum filmin görüntüsünü de hiç seyretme o zaman. Epeyce bir spoiler içeriyor. Yani ne bileyim; bu sayede belki de iç organlarımı hoyratça bırakılmış diş izlerinden ve iştahla kopartılmış derin ısırıklardan korumuş olurum.

Ne? 

Okuyan da sana “Zombilerin Şafağı” filmini betimliyorum sanacak, öyle mi? Deli miyim neyim? Olsun. Okumuş adamın yargısından niye çekineyim. Aksini yapanlarla benim derdim.             

Filme dönersek, “The Last Of The Mohicans” elbette Michael Mann’in detaylara verdiği önem sebebi ile her türlü etkileyici bir sinema şaheseri. Ama belki de hangi motivasyonla oturup seyrettiğin veya konunun neresine odaklandığın ile de değerlendirilebilecek bir film var karşında. Su katılmaz bir romantiksen eğer Nathaniel Poe “Hawkeye” ile Cora Munro’nun arasında çok kısa bir sürede gelişen aşka odaklanabilir ve hikâyeyi bulutların üstünden takip edebilirsin. Kimse bir şey diyemez. Zaten Michael Mann odak noktası olarak bu iki karakteri seçmiş.

Yok, Amerikan tarihine ilgim ve sempatim var diyorsan; 18. Yüzyılın ortalarında bu topraklarda yaşanan savaşa, iç çekişmelere dikkat kesilebilirsin. Fakat bu konuda fazla bir detay verdiği söylenemez. İngilizlerin bu toprakları kraliyet sömürgesi olarak görüp, üzerinde yaşayan her insanı da kralın hükmündeki sadık tebaası ve ona hizmet etmekle yükümlü kulları düşüncesiyle aşağılayıcı, küstah ve riyakâr bir mantık gütmelerinin vurgulanması dışında.

Filmin ağır topu elbette (Hannibal) karakterini beyazperdede ilk kez gösteren “Manhunter (1986)” ve seyirciyle tanıştıran (o filmde Doktor Hannibal’ı Brian Cox oynamıştı) yönetmen olan Michael Mann diyebilirim fakat neredeyse oynadığı her filmde bir tür dönüşüm geçiren Daniel Day Lewis aynı zamanda o filmlerin akılda kalmasını sağlamış, bir tür kimyasal formül etkisine sahip bir adam! 

Daniel Day-Lewis şimdiye dek oynadığı tüm filmlerinde olduğu gibi bu filmde de karakterin kendisi olmayı çok iyi beceriyor. Yurt dışında eğitim görmüş ve bir Mohican yerlisi tarafından büyütülmüş Hawkeye’yi canlandırırken Michael Mann’in onu çok da yönlendirdiğini sanmıyorum. Kendisi zaten o karakterin kendi olarak sete gelen ender aktörlerden; “The Last of the Mohican”dan sadece üç yıl önce çektiği “My Left Foot” ile en iyi oyuncu Oscar’ını alırken bana kalırsa en büyük başarısı, o filmi seyreden herkeste perdede gördükleri adamın acaba gerçekten de merkezi sinir sistemi arızalı, kas koordinasyonu olmayan birisinin mi canlandırdığı şüphesine düşürmesiydi. Az şey değil, büyük yetenek!

Fakat sana asıl bahsetmek istediğim karakter ise, bir içim su gibi güzelliği ve çekici zarafeti ile kendisine hayran bıraktıran, Albay’ın bir diğer kızı “Alice Munro” yu canlandıran aktris Jodhi May. Cora’nın küçük kız kardeşi Alice’i bana kalırsa beklenmedik bir performansla canlandıran aktris, 1992 tarihli filmde oynadığında sadece 17 yaşındaymış. Yanlış anlama; daha çok gençmiş, nasıl da oynamış yahu, demiyorum. Söylemek istediğim, duygusal yoğunluğu bakımından filmin en kilit anı sayılabilecek o gerilimi yüksek sahnesinde, Mann’in hiç tereddüt bile etmeden bu güzel hatunu kadrajın hedefine koyması ve May’in de bu güveni fazlası ile telâfi edecek gayreti göstermesine dikkatini çekiyorum. O kilit sahne ise elbette Magua ile arasında yaşanan ikilem dolu kısa an! 

Alice’in saf ve pürüzsüz çekiciliği ile Magua’nın vahşî garezi arasında çok sade bir karşıtlık oluştururken, bu tezadı sana o kadar basit bir anlatımla aksettiriyor ki, adam resmen “ben (Heat)in yönetmeni olacağım ilerde, bu ne ki…” diyor yüzüne karşı. E sen de şapka çıkartıyorsun. Henüz seyretmediysen de inan bana çıkartacaksın.    

Alice Munro karakteri çok basit bir anlatımla: hiç vahşi yaşamı deneyimlememiş ve bu sebeple de iyi niyetli merakını gizleyemeyen bir genç kız ve babasına oldukça düşkün biri. Fakat filmin süresi boyunca onun yavaş yavaş bir dönüşüm yaşadığına şahit oluyorsun. Dışarıdaki vahşi hayatın, hiç de öyle okuduğu yazılardaki gibi masalsı bir havası olmadığını gördükçe tedirginliği önce korkuya, daha sonra ise bir içine kapanma haline dönüyor. Belki tek tesellisi kendisini ‘Son Mohikan’ olarak nitelendiren Chingachgook’un (okunuşunu kendin bul, burada şimdi muska duası tercüme eder gibi hecelemelerle uğraşamam) tek oğlu olan Uncus’ın ona olan ilgisi.  

Aralarındaki ilişki biraz plâtonik sevide kalmış da olsa, o son sahnede ki isyankâr hassasiyet, demek ki plâtonik aşkın da dikkate alınmayan tutkulu seviyeleri varmış dedirtiyor. Henüz demediysen de inan bana seyrettikten sonra diyeceksin. (hiç üşenmeden, utanmadan, telkinin kralını yapıyorum sana!)

Filmin müziği 90’lı yılların başından itibaren bir fenomene dönüştü ve bugün bile hala çok dinlenen ve hatta futbol tribünlerini coşturan müzikal bir materyal olarak da kullanılır oldu. E iyi mi oldu dersen, aslında tribünlerde güzel görüntülerin ortaya çıkmasını sağlamıyor da değil derim. Çok da önemli değil açıkçası. 

Bu arada unutmadan, kitabın hikâyesinin filmdekinden daha farklı olduğu söyleniyor. Romandaki romantizmin farklı olarak tersten bir anlatımla sunulmuş olmasıyla alâkalı yani Uncus’ın aslında Albay’ın büyük kızı Cora’ya abayı yaktığı, üvey kardeşi Nathaniel Poe “Hawkeye”nin ise hassas küçük kız kardeş Alice Munro’ya ilgi duymasıyla gelişen bir hikaye söz konusuymuş. Bilemem. Ben okumadım. 

Eğer sen, dur hele ben okurum şimdi diyorsan,  “Son Mohican” 472 sayfa olarak Abis yayınevi tarafından Türkçeye çevrilerek basımı yapılmış. 

Okursan, beni de bir zahmet bilgilendirirsin. Umarım.